Wie de beste ideeën heeft, wint de concurrentiestrijd. Maar hoe zorg je dat medewerkers zo creatief mogelijk zijn? Valt creativiteit eigenlijk te managen?
Toen het World Economic Forum de personeelsbazen van honderden multinationals vroeg naar de belangrijkste vaardigheden voor werknemers in 2020, eindigde creativiteit op de derde plaats, na ‘het oplossen van complexe problemen’ en ‘kritisch denken’. In een eerder onderzoek van de Economist Intelligence Unit noemden bestuurders van grote Nederlandse bedrijven creativiteit de doorslaggevende factor voor zakelijk succes. Kortom: het is van cruciaal belang om de meest creatieve mensen binnen te halen. Maar hoe zorg je ervoor dat, eenmaal binnen, die creativiteit er ook uit komt?
Meetbaar
Van Dale omschrijft ‘creativiteit’ bondig als ‘scheppend vermogen’. Onne Janssen, hoogleraar gedrag in organisaties aan de Rijksuniversiteit Groningen, heeft een nauwere definitie: ‘Het genereren van ideeën die nieuw en origineel, én bruikbaar en nuttig zijn.’ Organisatiepsycholoog Daniel Sligte, die promoveerde op onderzoek naar de grondslagen van creativiteit, plaatst daarbij de kanttekening dat creativiteit niet hetzelfde is als innovatie: ‘Innovatie is de implementatie van een creatief idee.’
‘Zet creativiteit expliciet in de taakomschrijving en maak het meetbaar’
Janssen deed veel onderzoek naar factoren die creativiteit bevorderen of belemmeren. We doen vaak te geheimzinnig over creativiteit, vindt hij. Misschien vanwege romantische misvattingen over kunstenaars – toch een beetje de oer-creatieven – die alleen zouden kunnen ‘scheppen’ als zij bevangen raken door zoiets ongrijpbaars als inspiratie. In een organisatie kun je daar niet op wachten. En dat hoeft ook niet, zegt Janssen: ‘Als je wilt dat medewerkers creatief gedrag vertonen, kun je ze gewoon vragen om dat te doen. Zet creativiteit expliciet in hun taakomschrijving en maak het meetbaar, zodat je het kunt controleren en managen. Neem mijn eigen werk als wetenschapper. Van mij wordt verwacht dat ik artikelen publiceer in wetenschappelijke tijdschriften. Hoe meer ik publiceer in tijdschriften die hoog staan aangeschreven, hoe beter mijn werkgever vindt dat ik mijn werk doe.’
Janssen benadrukt het verschil tussen intrinsieke en extrinsieke motivatie: de interne drang om creatief bezig te zijn versus de prikkel van buitenaf. Het belang van intrinsieke motivatie voor creatief gedrag is onder andere beschreven door de invloedrijke Amerikaanse onderzoeker Teresa Amabile, die betoogt dat medewerkers die veel plezier beleven aan het uitvoeren van hun taken, als vanzelf creatiever zijn. Daar zit wat in, zegt Janssen: ‘Wanneer je je happy voelt, ben je flexibeler in je denken en lijken cognitieve processen je minder moeite te kosten. Maar ik denk dat Amabile extrinsieke motivatie tekortdoet. Je kunt creativiteit ook gebruiken om te reageren op een bedreiging. Een beroemd voorbeeld is de mislukte Apollo 13-missie in 1970. De raket was al halverwege de aarde en de maan toen in de ruimte een van de zuurstoftanks ontplofte en de raketmotor onbruikbaar werd. De bemanning en het grondpersoneel bedachten onder gigantische tijdsdruk heel creatieve technologische oplossingen, waardoor ze alsnog veilig konden terugkeren naar de aarde.’
‘Ik ken voorbeelden van mensen die elkaars werk gingen saboteren’
Een glijbaan op kantoor
Het is nu moeilijk voor te stellen, maar er was een tijd dat creatieve bedrijven (of bedrijven die graag doen alsof ze creatief zijn) geen voetbaltafel hadden. Of een hoekje met zitzakken, of een lunchtafel van sloophout. Steeds meer bedrijven zien eruit als een speeltuin voor volwassenen. Het grote voorbeeld in dit opzicht is Google, dat een gigantische glijbaan en ballenbak liet installeren in het Londense hoofdkantoor. Waarom hebben zo veel creatieve bedrijven dezelfde jolige kantoorinrichting? Word je echt creatiever van een potje tafelvoetbal?
Omgevingspsycholoog Joren van Dijk denkt te weten hoe die misvatting de wereld in is gekomen: ‘In de jaren nul kwamen veel internetbedrijven op. Daar werkten veelal jonge mensen die nog nooit eerder in een bedrijf hadden gewerkt. Zij richtten die bedrijven in zoals zij dat leuk vonden, met voetbaltafels en glijbanen. Wat die bedrijven deden werd gezien als heel creatief. Toen is de link gelegd tussen dat soort kantooromgevingen en creativiteit. Het is de vraag of zo’n kantoorinrichting een bepaald type mens aantrekt, of echt creativiteit stimuleert. Die twee dingen zijn niet per se hetzelfde.’ Toch is er wel een relatie tussen de fysieke kantooromgeving en creativiteit, zegt Van Dijk.
Een paar snelle tips:
- ‘De aanwezigheid van planten maakt creatiever. De natuur helpt om te ontspannen. En ontspanning is een basisvoorwaarde voor creativiteit.’
- ‘Creativiteit is gebaat bij de uitwisseling van informatie. Bedenk welke mensen in de organisatie een belangrijke informatiepositie hebben en geef hen een centrale plek in het kantoor.’
- ‘Er zijn meer manieren om je te uiten dan achter een computer. Je kunt ideeën bijvoorbeeld ook visualiseren met klei of LEGO.’
Druk op de ketel
Organisatiepsycholoog Sligte is terughoudender over extrinsieke motivatie, zeker wanneer die komt in de vorm van bonussen en sancties: ‘Het risico is dat mensen hun werk op den duur minder leuk gaan vinden. Of dat hun creatieve ideeën opdrogen wanneer je stopt met belonen.’ Ook in het stimuleren van competitie, tussen teams of tussen medewerkers onderling, heeft hij geen fiducie: ‘Competitie kan averechts werken. Ik ken voorbeelden van mensen die elkaars werk gingen saboteren. Of je krijgt medewerkers die zich gaan richten op het halen van hun targets en het veiligstellen van hun bonus.’
Wel is het goed om druk op de ketel te houden. ‘Zonder druk gaan mensen op hun lauweren rusten’, denkt Sligte. ‘Anderzijds is er bij te veel tijdsdruk geen cognitieve ruimte meer om nog creatief te presteren. Je moet een optimaal niveau van tijdsdruk en stress zien te vinden.’ De rust- of relaxruimtes die sommige bedrijven inrichten voor medewerkers zijn dan ook een slecht idee, waarschuwt Janssen: ‘Die zorgen voor de-activatie, terwijl je mensen juist tot creativiteit wilt activeren.’
Dekking
Janssen en Sligte zijn het erover eens dat leidinggevenden een doorslaggevende rol spelen bij het creëren van de juiste randvoorwaarden voor creativiteit. ‘Zij kunnen creativiteit maken of breken’, zegt Janssen. ‘Creativiteit vergt tijd, geld en middelen. Dat zijn zaken waarover leidinggevenden beslissen. Zij kunnen medewerkers faciliteren en als dat nodig is dekking geven. Een goede leidinggevende zorgt ervoor dat medewerkers zich kunnen blijven ontwikkelen.’
Omgekeerd kunnen leidinggevenden goede ideeën ook in de knop breken: ‘Als medewerkers een creatief idee aandragen, betekent dat vaak dat ze een probleem hebben gedetecteerd. Niet iedere leidinggevende kan dat waarderen. Zo iemand voelt zich psychologisch eigenaar van de bestaande manier van werken en vat kritiek op de status quo al snel op als een bedreiging.’
‘Organisaties denken vaak binnen de context die ze al kennen’
Start-ups
Grote organisaties kijken vaak met een mengeling van jaloezie en angst naar de creatieve macht van start-ups. Al heel wat gevestigde bedrijven werden van de troon gestoten door start-ups met een totaal nieuw businessmodel. Dat soort ‘disruptieve’ creativiteit is bijzonder waardevol – en tegelijkertijd lastig om te evenaren. Janssen: ‘Het onderzoek naar creatief gedrag richtte zich de afgelopen twintig jaar met name op het genereren van ideeën, minder op de selectie ervan. De grote vraag is hoe je voorheen onbekende problemen, kansen en bedreigingen vindt – precies datgene waarin start-ups zo goed zijn. Organisaties hebben al snel de neiging om een idee te selecteren dat bruikbaar en nuttig is binnen de context die ze al kennen. Dat soort incrementele vernieuwing kan nuttig zijn, maar als de concurrentie met een echt baanbrekend idee komt, dan kun je in één klap overbodig worden.’
Sligte zoekt de oplossing in een organisatiecultuur die openstaat voor vernieuwing: ‘Medewerkers mogen nooit bang zijn om voor lul te staan of geridiculiseerd te worden, ook niet als ze een op het eerste oog heel wild plan voorstellen. Creativiteit moet je altijd toejuichen.
